Sâm cau mọc hoang phổ biến ở các vùng cỏ ven suối vùng đồng bằng, rừng cây bụi, vách núi đá. Sâm cau là loại cây ưa ẩm, ưa sáng và có thể hơi chịu bóng, thường mọc trên những nơi đất còn tương đối màu mỡ trong thung lũng, chân núi đá vôi hoặc ven nương rẫy. Cây sinh trưởng tốt trong mùa mưa ẩm, phần thân rễ chính dạng củ, cắm sâu xuống đất, hoa quả hàng năm, khi già tự mở để hạt phát tán ra xung quanh. Sâm cau phân bố ở một số tỉnh phía nam Trung Quốc, Lào, Việt Nam và một vài nước khác ở Đông Nam Á. Ở Việt Nam, cây phân bố rải rác ở các tỉnh vùng núi, từ Lai Châu, Tuyên Quang, Cao Bằng, tuy nhiên, trước những năm 1980, Sơn La và Hòa Bình khai thác quá mức, đến nay đã khan hiếm.

Đặc điểm thực vật

Sâm cau là cây thân thảo lâu năm, cao khoảng 30 cm. Lá cây có hình mũi mác xếp thành nếp như lá cau, chiều dài khoảng 40cm, chiều rộng khoảng 2 – 3cm, cuống dài 10cm. Thân cây hình trụ, cao, củ to bằng ngón tay út, có rễ phụ nhỏ, bên ngoài thô màu nâu, bên trong có màu vàng ngà. Hoa màu vàng, mọc thành cụm, mỗi cụm từ 3 – 5  bông. Quả thuôn dài, chứa từ 1 – 4 hạt.

Bộ phận dùng

Thân rễ – thường gọi là tiên mao. Thu hoạch rễ vào mùa Thu, Đông; đem về loại bỏ rễ con, rửa sạch, ngâm nước vo gạo một đêm, thái mỏng, phơi khô. Khi dùng tùy theo cách chữa bệnh có thể sao vàng hay sao đen.

Thành phần hóa học

Các nghiên cứu của y học hiện đại về tác dụng của sâm cau cho biết, dược liệu có chứa những thành phần sau đây:

• Chất cycloartan triterpen saponin: giúp giảm ức chế thần kinh, giãn cơ, tăng cường sản xuất nội tiết tố nam testosterone.
• Chất curculosid: bảo vệ tế bào thần kinh, dịu căng thẳng.
• Curculigosaponin C & F: kích thích cơ thể sản sinh tế bào lympho lách, tăng cường chức năng hệ miễn dịch cho cơ thể.
• Curculigosaponin F và G: tăng khối lượng tuyến ức (tuyến này tăng cường hoạt động ở tuổi dậy thì nhưng dần dần nhỏ lại vào các năm sau đó).
• Peptid curculin C: tăng cường hệ thống miễn dịch, tăng khả năng thích nghi của cơ thể với các hoạt động liên quan đến việc bảo vệ tế bào.

Theo y học cổ truyền

Sâm cau có vị cay, tính ấm, hơi độc, chủ yếu đi vào kinh thận, có tác dụng ôn khí, bổ thận tráng dương, táo thấp, tán ứ, mạnh gân cốt, điều hòa tiêu hóa. Với đặc tính dược lý như trên, Sâm cau trở thành vị thuốc phổ biến trong những bài thuốc tăng cường sinh lý nam giới. Bên cạnh đó, dược liệu còn có khả năng chữa trị đau nhức xương khớp, tăng cường miễn dịch, giảm đau, chống lão hóa… 

Nhìn chung, sâm cau có đặc tính dược lý như sau:

• Lợi tiểu
• Bổ kích dục

Người ta thường dùng sâm cau để điều trị các vấn đề sức khỏe sau:

• Nam giới tinh lạnh, liệt dương
• Bạch đới
• Phụ nữ đái đục
• Thần kinh suy nhược
• Phong thấp, lưng gối lạnh đau, vận động khó khăn
• Chữa ngứa ngoài da (đắp ngoài), hen suyễn
• Tiêu chảy
• Lậu

Những người hỏa vượng không nên dùng sâm cau.

Một số bài thuốc

Chữa liệt dương, nam giới tinh lạnh, phụ nữ tử cung lạnh:

• Chuẩn bị: 6g Sâm cau, 8g Ba kích, thục địa, Hồ đào nhục, 4g hồi hương.
• Thực hiện: Sắc uống dùng hằng ngày.

Chữa phong thấp, thần kinh suy nhược, lưng gối đau lạnh:

• Chuẩn bị: 50g Sâm cau, 150 ml rượu trắng.
• Thực hiện: Ngâm dùng trong vòng 7 ngày, dùng mỗi ngày trước mỗi bữa chính.

Chữa tiêu chảy, hen suyễn:

• Chuẩn bị: rễ cau cắt lát mỏng, nhỏ, phôi khô, sao vàng.
• Thực hiện: Nấu 12 – 16g sâm cau với 250 ml nước, khi nước cạn còn 50ml thì dùng, uống trong ngày, trước mỗi bữa ăn.

Chữa đau nhức toàn thân, tê thấp:

• Chuẩn bị: 20g Rễ sâm cau, hy thiêm thảo (cỏ đĩ), hà thủ ô đỏ (chế đậu đen), 500ml rượu trắng.
• Thực hiện: Xắt nhỏ dược liệu, ngâm với rượu trắng trong vòng 5 – 7 ngày (càng lâu càng tốt). Uống 2 lần/ ngày, mỗi lần 30 ml, dùng trước bữa ăn.

Chữa sốt huyết:

• Chuẩn bị: cỏ mực 12g, Sâm cau 20g (sao đen), chi tử 8g (sao đen), trắc bá diệp 10g (sao đen).
• Thực hiện: Sắc uống dùng mỗi ngày.

Chữa liệt dương do rối loạn thần kinh chức năng:

Bài thuốc 1:

• Chuẩn bị: 20g sâm cau, 12g trâu cổ (sung thằn lằn), sâm bố chính, câu kỷ tử,  tục đoạn, ngưu tất, thạch hộc, ba kích thiên, hoài sơn; 8g ngũ gia bì, nữ trinh tử.
• Thực hiện: Tất cả đem rửa sạch, xắt thành lát mỏng, nhỏ, dùng trong ngày, trước mỗi bữa ăn.

Bài thuốc 2:

• Chuẩn bị: 20g sâm cau, 16g ba kích, hồ đào nhục (óc chó), phá cố chỉ, thục địa; 4g tiểu hồi hương.
• Thực hiện: Đem các nguyên liệu trên sắc với 750 ml nước, khi lượng nước cạn còn khoảng 250 ml thì tắt bếp, chia thành 2 lần uống trong ngày, dùng trước mỗi bữa ăn.

Chữa cao huyết áp (thích hợp cho nam giối bị liệt dương do suy thận, phụ nữ trong thời kỳ mãn kinh):

• Chuẩn bị: 12g sâm cau (tiên mao), đương quy, ba kích, dâm dương hoắc (tiên linh tỳ).
• Thực hiện: Nấu thuốc với 750 ml nước, khi lượng nước cạn còn khoảng 250 ml thì tắt bếp, chia thành 2 lần uống trong ngày, dùng trước mỗi bữa ăn.

Một số món ăn từ Sâm cau

Thịt gà nấu sâm cau:

Món ăn có tác dụng bồi bổ khí huyết, tăng cường sinh lực, trừ phong thấp. Với những nam giới đang mắc phải vấnđề về sinh lý, rối loạn cương dương thể thận hư, đau lưng nhức mỏi gối thì có thể cân nhắc bổ sung món ăn vào thực đơn hằng ngày.

• Chuẩn bị: sâm cau 15g, thịt gà 250g, dâm dương hoắc 15g, gia vị các loại.
• Thực hiện: Thịt gà đem rửa sạch, cắt thành miếng vừa ăn, tẩm ướp gia vị trong khoảng 15 phút cho ngấm. Dược liệu rửa sạch. Cho tất cả nguyên liệu vào nồi, nấu với lượng nước vừa phải cho đến khi gà chín mềm, nêm nếm gia vị. Nên dùng khi thịt còn nóng.

Rượu tiên mao:

Rượu tiên mao có tác dụng trừ phong thấp, bổ thận tráng dương. Dùng đều đặn rượu thuốc mỗi ngày sẽ giúp chữa liệt dương ở nam giới, trị chứng thần kinh suy nhược, phong thấp.

• Chuẩn bị: 50g tiên mao phơi khô, xắt lát mỏng, tiếp tục phơi sấy khô, sao vàng; 500 ml rượu gạo.
• Thực hiện: Ngâm tiên mao trong bình rượu khoảng 7  -10 ngày, mỗi ngày lắc nhẹ 1 – 2 lần. Thuốc uống 2 lần/ ngày, mỗi lần dùng khoảng 30ml.

Trong nhân dân, Sâm cau dùng làm thuốc chữa bệnh đau lưng, yếu thận, suy nhược, đái dầm, viêm khớp mãn tính, bệnh bất lực ở nam giới. Tại Ấn Độ, Trung Quốc, Pakistan dùng rễ Sâm cau để chữa bệnh ung thư, vàng da, hen suyễn, tăng cường huyết, khó tiêu, đau lưng, đau khớp, chữa lành vết thương. Một lưu ý khi sử dụng Sâm cau:

• Dùng Sâm cau liều cao, kéo dai có thể gây cường dương mạnh dẫn đến tinh lực bị hao tổn.
• Người có thể trạng hỏa vượng; da khô, gầy yếu, lòng bàn chân bàn tay ấm, hay sốt nhẹ vào buổi chiều, dễ ra mồ hôi trộm, tiểu tiện vàng đỏ, đại tiện táo, nóng bứt rứt trong người… thì không nên dùng Sâu cau trị bệnh.
• Người thể trạng kém, quá hư yếu cũng không nên dùng.
• Rễ Sâm cau có thể gây nhầm lẫn với rễ cây bồng. Rễ cây bồng chỉ có tác dụng giải nhiệt, lợi tiểu và hoàn toàn không có tác dụng sinh lý nào nên cần chú ý phân biệt, tránh nhầm lẫn.

DS. Nguyễn Thọ Biên - Theo Thuốc và Sức khỏe