Hơn một năm sau khi Covid-19 bùng phát, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã công bố báo cáo bao gồm các giả thuyết về cách nCoV lần đầu lây nhiễm sang người. Tuy nhiên, báo cáo làm dấy lên nhiều câu hỏi hơn là đưa ra một câu trả lời xác đáng.

Báo cáo do phái đoàn 34 nhà khoa học của WHO và Trung Quốc soạn thảo, xem xét hàng loạt câu hỏi gây tranh cãi về mặt chính trị, bao gồm giả thuyết virus lọt ra từ phòng thí nghiệm.

Một số thành viên của nhóm quan ngại việc Trung Quốc từ chối cung cấp dữ liệu thô về các ca nhiễm nCoV đầu tiên. Giám đốc WHO, tiến sĩ Tedros Adhanom Ghebreyesus, đã thừa nhận điều này trong một phát biểu về báo cáo hôm 30/3. Ông hy vọng nghiên cứu tương lai sẽ có thêm "dữ liệu kịp thời và toàn diện".

Virus đến từ đâu?

Phái đoàn WHO đã theo đuổi 4 giả thuyết khác nhau về nguồn gốc virus, bao gồm: nCoV được truyền trực tiếp sang người từ động vật, có thể là dơi; virus truyền từ dơi qua động vật trung gian rồi sang người; mầm bệnh xâm nhập từ nước ngoài vào Trung Quốc qua thực phẩm; Covid-19 là sự cố sinh học từ phòng thí nghiệm ở Vũ Hán.

Trong đó, nhóm nghiên cứu tìm được nhiều bằng chứng củng cố cho giả thuyết thứ hai nhất, rằng nCoV được truyền từ động vật sang người qua vật chủ trung gian. Hiện tượng này cực kỳ phổ biến, từng xảy ra trong dịch Zika, Ebola, và cúm sông Nile.

Ban hội thẩm nhận thấy "có thể việc nhập khẩu thức ăn là nguồn cơn virus". Họ cho rằng nCoV có trong thịt thú rừng đông lạnh từ nơi khác đến Trung Quốc. Song Lawrence Gostin, chuyên gia luật sức khỏe cộng đồng toàn cầu tại Đại học Georgetown, bác bỏ luận điểm này.

"Điều đó có lý về mặt sinh học, nhưng rất khó xảy ra. Đó không phải cách dịch bệnh khởi phát. Không có bất cứ kịch bản đáng tin cậy nào cho thấy virus bắt nguồn từ bên ngoài Trung Quốc, cũng không tìm được bằng chứng cho điều đó", ông nói.

Tại sao không cho rằng nCoV rò rỉ từ phòng thí nghiệm?

Trong nhiều tháng, các nhà khoa học, chính trị gia bên ngoài Trung Quốc thúc đẩy ý tưởng Covid-19 là kết quả của một sự cố sinh học tại Viện Virus Vũ Hán. Trong khi đó, nhiều chuyên gia nghi ngờ, kêu gọi WHO điều tra kỹ lưỡng lập luận này. Dự thảo báo cáo của WHO trước đó bác bỏ hoàn toàn giả thuyết nCoV rò rỉ từ phòng thí nghiệm, cho rằng điều này "cực kỳ khó xảy ra". Các chuyên gia phần lớn đưa ra kết luận dựa trên các cuộc trao đổi với đồng nghiệp tại Vũ Hán.

Song đến ngày 30/3, tiến sĩ Tedros có động thái bất thường khi tuyên bố cần điều tra thêm về giả thuyết này, rằng ông sẵn sàng điều động chuyên gia cho nhiệm vụ đó.

"Tôi không tin đánh giá này là đủ rộng. Sẽ cần thêm dữ liệu và nghiên cứu để đưa ra kết luận chắc chắn hơn", ông phát biểu tại cuộc họp ngắn ngày 30/3.

Các nhà khoa học tại Viện Virus Vũ Hán đã liên tục khẳng định họ không xử lý bất cứ loại virus nào liên quan đến nCoV. Báo cáo cuối cùng của WHO không cung cấp bằng chứng về sự cố rò rỉ, các chuyên gia tập trung xem xét những giả thuyết khác tiềm năng hơn.

"Tai nạn phòng thí nghiệm thỉnh thoảng xảy ra. Nhưng không ai tìm được dấu vết của virus trong các mẫu (thu được tại Viện Virus Vũ Hán). Ngoài sự thật là có một phòng thí nghiệm gần cụm dịch trong thành phố, chưa thu được bằng chứng cho thấy chúng từng xảy ra sự cố rò rỉ", Peter Ben Embarek, trưởng nhóm điều tra của WHO, nói.

Bên cạnh việc trao đổi với các chuyên gia Viện Virus Vũ Hán, các nhà khoa học đã xem xét mẫu máu của nhân viên phòng thí nghiệm. Họ không tìm được kháng thể cho thấy các nhân viên phơi nhiễm sớm trong đợt bùng phát.

Tại sao nguồn lây động vật sang người khả thi nhất?

Hầu hết các nhà khoa học tin rằng nCoV phát sinh từ động vật và truyền sang người, bởi điều này từng xảy ra nhiều lần trước đây. Bệnh dại lây từ vết cắn của động vật (chó, mèo). Virus Simian gây suy giảm miễn dịch lần đầu xuất hiện ở khỉ trước khi chuyển thành HIV. Giới chuyên gia tin rằng Ebola đến từ động vật hoang dã.

Các virus cùng họ nCoV như SARS, MERS (hội chứng hô hấp Trung Đông) đều lây từ động vật. Virus SARS truyền qua dơi, sau đó là cầy hương. Với MERS, lạc đà là vật chủ trung gian.

Nhóm nghiên cứu của WHO đã kiểm tra 80.000 mẫu động vật hoang dã, gia súc và gia cầm trên khắp Trung Quốc, 900 mẫu lấy từ chợ hải sản Hoa Nam, nơi đại dịch khởi phát song không thấy dấu hiệu của nCoV.

Peter Daszak, nhà sinh vật học người Anh, thành viên phái đoàn, cho biết: "Chúng tôi thấy được một số đường lây khả thi. Hiểu biết của chúng tôi về cụm dịch Vũ Hán bắt đầu khớp với nhau khi xem xét các dữ liệu phân tử, dữ liệu dịch tễ và dữ liệu động vật. Tất cả dường như phù hợp để tạo thành một bức tranh tổng thể về những điều có khả năng xảy ra".

WHO cho biết cần điều tra thêm về 174 trường hợp dương tính đầu tiên ở Vũ Hán hồi tháng 12/2019 cũng như "lấy mẫu môi trường từ các trang trại, cụm dịch, hồ sơ chi tiết về nguồn gốc và các loại động vật được bày bán tại đây".

Đại dịch bắt đầu khi nào?

WHO chưa biết chính xác điều gì gây ra đợt bùng phát, không rõ nó bắt đầu khi nào. Nhiều bệnh nhân nhiễm nCoV không có triệu chứng. Đến cuối tháng 12/2019, khi một nhóm người ốm nặng đến mức phải nhập viện, Trung Quốc mới chú ý đến căn bệnh.

Các nhà nghiên cứu cho biết trước thời điểm đó, số đơn thuốc hạ sốt, thuốc ho và các trường hợp có triệu chứng hô hấp không cao hơn bình thường. Theo dữ liệu di truyền, ca nhiễm sớm nhất có thể vào tháng 9, dù nhiều khả năng hơn là giữa tháng 11, đầu tháng 12.

Chính phủ Trung Quốc chỉ ra một vài bằng chứng cho thấy virus bắt nguồn từ quốc gia khác hồi đầu năm và xâm nhập vào Trung Quốc trong tháng 12, song báo cáo không ủng hộ giả thuyết này.

"Tất cả trình tự di truyền của nCoV được phân lập từ các ca nhiễm ở người đều rất giống nhau, cho thấy đại dịch là kết quả của một cụm dịch ở Vũ Hán, Trung Quốc", báo cáo nêu rõ.

Người dân cầu nguyện dọc bờ sông Dương Tử ở Vũ Hán. Ảnh: NY Times

Thục Linh (Theo USA Today, NY Times)