Cây Xuyên bối mẫu Fritillaria cirrhosa D. Don. có nguồn gốc từ Trung Quốc, Ấn Độ, Nepal, Bhutan, Pakistan, Myanmar. Cây sống lâu năm, thân cao 60cm, lá mọc vòng hoặc mọc đối, đầu lá xoắn lại. Hoa hình chuông, mọc kẽ lá hoặc trên cùng, mọc chúc xuống, màu vàng lục nhạt đến nâu tím.

Cây Triết bối mẫu Fritillaria certicillata Wild. var. thunbergii Bak. có nguồn gốc ở Trung Quốc. Cây cao 60cm, lá hẹp, đầu cuộn lại Hoa hình chuông, màu trắng hoặc vàng nhạt, đôi khi có đốm tím.

Bộ phận dùng: Thân củ ( hành ).

Xuyên bối mẫu thu hoạch củ vào mùa Hạ, đem về rửa sạch đất cát và cắt bỏ rễ con, rồi phơi hay sấy khô. Củ tròn, hơi nhọn đầu trắng nặng, nhiều bột, khô, không đen, không mốc một hoặc vụn nát là tốt. Khi dùng rút bỏ lõi, sấy nhẹ cho khô, tán bột dùng sống hoặc rút bỏ lõi tẩm nước gừng sao vàng tán bột hòa với nước thang đã sắc để uống.

Triết bối mẫu thu hoạch vào tháng 5 – 6, đào củ về, rửa sạch đất cát, phân ra lớn nhỏ, loại lớn được coi là tốt hơn, gọi là “ Nguyên bảo bối ”, loại nhỏ gọi là “ Châu bối ”. Khi dùng ngâm qua nước, vớt ra ủ mềm thái thành từng miếng mỏng phơi hay sấy khô. Khi chữa bệnh dùng sống hoặc tẩm nước gừng sao vàng để dùng.

Theo y học cổ truyền, Xuyên bối mẫu vị đắng, tính hàn, có tác dụng thanh nhiệt, nhuận phế, hóa đờm chỉ khái, tán kết ; chủ trị các chứng họ lao, phế ung, phế suy, bướu cổ, ung thũng, chữa mụn nhọt, sưng tấy thường dùng chữa ho, trừ đờm, lợi sữa, nôn ra máu, chảy máu cam. Liều dùng từ 4 - 10g dưới dạng thuốc sắc.

Triết bối mẫu vị đắng, tính hàn có tác dụng thanh nhiệt, tán kết, nhuận phế, tiêu đờm, giải độc, chủ trị các chứng đờm ho nhiệt, viêm phổi, họng rát, tràng nhạc, ghẻ lở, sưng tấy. Liều dùng từ 3 – 10g dưới dạng thuốc sắc.

Không dùng phối hợp Bối mẫu với vị ô đầu, Phụ tử.

Theo y học hiện đại, cả hai loại cây Bối mẫu đều có peiminin, peimin có tác dụng giảm ho rõ rệt, ngoài ra còn có tác dụng ức chế trung khu, làm trấn tĩnh, giảm đau, liều nhỏ huyết áp hơi tăng, liều lớn có thể làm huyết áp giảm, ức chế hô hấp, cần lưu ý.

 Peimin dưới nồng độ thấp có tác dụng giãn rõ rệt đối với cơ trơn phế quản.

Xuyên bối mẫu có tác dụng: Giảm ho, tiêu đờm, hạ huyết áp, chống co giật, hưng phấn tử cung cô lập. Hạ huyết áp chủ yếu là do fritimin..

Triết bối mẫu có tác dụng: giảm ho, hạ huyết áp, hưng phấn tử cung, giãn đồng tử, giãn cơ trơn khí quản, nồng độ cao thì gây co thắt. 

Một số bài thuốc

- Chữa viêm tuyến vú mới bắt đầu sưng tấy: Bối mẫu, Thiên hoa phấn mỗi vị 10g, Bồ công anh 15g ; Liên kiều, Đương quy, Lộc giác mỗi vị 10g, Thanh bì 6g ; sắc nước uống ngoài đắp Bồ công anh.

- Chữa viêm phế quản kéo dài thể âm hư phế táo: dùng bài “ Bối mẫu tán ”: Bối mẫu 10g, Hạnh nhân 6g, Mạch môn, Tử uyển mỗi vị 10g Trần bì 6g, Cam thảo sống 4g ; sắc nước uống.

- Chữa phụ nữ có thai ho có đờm: Bối mẫu bỏ lõi sao vàng tán nhỏ, luyện với đường phèn làm viện bằng hạt ngô, ngày ngậm 5 – 10 viên.

- Chữa trẻ em tưa lưỡi: Bối mẫu bỏ lõi 2g, nước 2ml, mật ong 2g: trộn đều bôi lên lưỡi, ngày bối 4 - 5 lần. Thuốc nuốt được. kg